Wanneer we het hebben over preventie in de (geestelijke) gezondheidszorg is het doel om de gezondheid van mensen te bevorderen en te beschermen, en ziekten en complicaties van ziekten te voorkomen of in een zo vroeg mogelijk stadium op te sporen (Bron: Volksgezondheidenzorg.info).

Preventie wordt op verschillende manieren gecategoriseerd. Bijvoorbeeld ingedeeld naar de fase waarin een aandoening zich bevindt. Er is sprake van primaire preventie bij activiteiten gericht op voorkomen, secundaire preventie bij het opsporen in een vroeg stadium en tertiaire preventie bij reduceren of compenseren van tekorten in de gezondheidstoestand.

Soms wordt de driedeling universele, selectieve en geïndiceerde preventie onderscheiden, waarbij universele preventie gericht is op de gehele, ‘gezonde’ populatie, selectieve preventie op mensen met een verhoogd risico en geïndiceerde preventie gericht is op voorkomen van escalatie bij mensen met beginnende klachten. Binnen geïndiceerde preventie wordt ook nog wel eens zorg gerelateerde preventie onderscheiden. Dit betreft kinderen bij wie al een stagnatie in de ontwikkeling is geconstateerd. De preventie vindt dan binnen een behandelcontext plaats. Ook wordt binnen de zorg gesproken van terugvalpreventie: het voorkomen van een herhaling van stagnatie en leren omgaan met en voorkomen van terugkerende of nieuwe klachten.

Dit kennisdossier gaat uit van de volgende tweedeling:
1. Universele preventie: gericht op iedereen of een grote groep.
2. Individuele preventie: gericht op een beperkte groep die extra kwetsbaar is voor bepaalde factoren.

De focus ligt bij factoren, initiatieven en andere informatie die onder individuele preventie vallen. Heel strikt wordt dit onderscheid niet gehanteerd omdat het niet altijd zo zwart-wit is. De jeugdgezondheidszorg heeft bijvoorbeeld een taak op het gebied van universele preventie. Aan hen echter ook de taak om tijdig te signaleren, en wanneer nodig op zoek te gaan naar de juiste zorg.

Essentieel voor het (zoveel mogelijk) voorkomen van psychische problemen bij kinderen en jongeren is het besef dat een kind opgroeit in een context met een thuissituatie, school en andere domeinen die van grote invloed zijn op zijn of haar ontwikkeling. Over het algemeen kan gesteld worden: hoe jonger het kind, hoe kwetsbaarder voor negatieve invloeden van buitenaf op de ontwikkeling van de psychische gezondheid. Denk bij die invloeden aan relatie met ouders/opvoeders, trauma, verwaarlozing, psychische en verslavingsproblemen van ouders, etc.

Kinderen van ouders met psychische problemen en kinderen van ouders met een verslaving (KOPP/KOV) lopen een groter risico om zelf psychische problemen of een verslaving te ontwikkelen dan kinderen van ouders zonder die problemen (Bron: Trimbos-instituut). Hoe jonger het kind is als de ouders problemen hebben, hoe groter het risico op latere problematiek bij het kind zelf. Echter, ouders komen vaak pas met hulpvragen als het kind 3 jaar of ouder is (1001 Kritieke dagen). Jeugdzorginstellingen bieden programma’s aan specifiek gericht op kinderen van ouders met psychische en/of verslavingsproblemen. Zie het voorbeeld van GGNet hieronder.

>> Bekijk het dossier KOPP/KOV van het Trimbos-instituut
>> KOPP-groepen van GGNet: gespreksgroepen voor kinderen van ouders met psychische en/of verslavingsproblemen

Het is belangrijk te investeren in voorlichting en psycho-educatie gericht op specifieke risicogroepen zoals zwangere vluchtelingen, tienermoeders en getraumatiseerde zwangere vrouwen. Belangrijke elementen daarbij zijn het vergroten van zelfeffectiviteit, het betrekken van het netwerk rondom de ouders, stressreductie, oog voor relatieproblemen en psychische problematiek van de ouders.

>> Bekijk de website van het Landelijk Kenniscentrum Psychiatrie en Zwangerschap

Voor de psychische ontwikkeling van jonge kinderen is een gezonde hechting met de ouders/verzorgers van groot belang. Vanuit de kinder- en jeugdpsychiatrie is bekend dat liefde, zorg, aandacht en stimulatie in de eerste duizend dagen cruciaal is voor de mentale gezondheid. Afwezigheid van huiselijk geweld en stress bij de ouders behoren tot de beschermende factoren voor jonge kinderen. Begeleiding door ouders bij problemen, zorgen en onzekerheden van hun kinderen met daarbij aandacht voor het betrekken van hun netwerk is nodig. De signaleringsfunctie van de jeugdgezondheidszorg is hierbij van groot belang. Deze valt onder universele preventie, echter de acties die er mogelijk uit voorkomen zijn gericht op individuele preventie.

>> Het manifest 1001 kritieke dagen
>> Kennisdossier Jeugd-ggz voor baby’s, peuters en kleuters (0-5 jaar)

Programma’s gericht op hechting

>> Theraplay
>> Melody Psycare ggz

Voor kinderen op de basisschool is het van belang dat er een veilig klimaat heerst waar onder andere effectief wordt opgetreden tegen buitensluiting en pesten. Een veilige, stimulerende groep is namelijk belangrijk voor de ontwikkeling van elk kind. Zowel pesten als gepest worden kunnen ernstige gevolgen hebben voor het welzijn van kinderen.

Leerkrachten hebben een belangrijke signaleringsfunctie. Zij brengen veel tijd door met de kinderen en kunnen pesten maar ook veranderingen in gedrag waarnemen. Teruggetrokken of angstig gedrag, of een minder concreet pluis/niet-pluisgevoel kan bijvoorbeeld aanleiding zijn om tot actie over te gaan.

>> Kennisdossier psychische problemen op school van het NCOJ
>> Dossier Stigma op school van Samen Sterk zonder Stigma

Kinderen in de middelbare schoolleeftijd worden vatbaarder voor beïnvloeding door anderen, waaronder leeftijdgenoten. De puberteit staat onder invloed van hormonale veranderingen, waarin de ontwikkelingstaak van het ontplooien tot een individu centraal staat en gepaard gaat met de seksuele rijping en het zich vormen bij een peergroep. Daarnaast is de impulsbeheersing lager, onder invloed van de hormonale veranderingen. Risicovol gedrag zoals seksueel probleemgedrag ligt hierdoor op de loer, net als de mogelijkheid om in aanraking te komen met kwetsbare andere jongeren.

Emotionele support van ouders, gezinsgerichte preventie en deelname aan professioneel begeleide vrijetijdsactiviteiten kunnen een beschermende werking hebben tegen middelengebruik van jongeren. Tijdige signalering van onveiligheid is vanuit preventieoogpunt essentieel. Veilig Thuis is hierbij een belangrijk advies- en meldpunt.

Schoolverzuim is vaak een signaal voor onderliggende problematiek. Ouderbetrokkenheid is een essentiële factor bij het voorkomen en tegengaan van schoolverzuim, naast de betrokkenheid van het kind zelf, school, leerplicht en jeugdgezondheidszorg. Zie ook het Actieplan preventie schoolverzuim van NCJ e.a.

Daarnaast kunnen kinderen en jongeren terecht bij de Kindertelefoon, een vertrouwensarts van Veilig Thuis of kunnen zij bij suïcidaliteit contact opnemen met 0900-0113.

Volwassen worden gaat gepaard met grote veranderingen. Veel jongeren uit kwetsbare gezinnen gaan eerder dan wenselijk zelfstandig wonen, moeten financieel onafhankelijk worden, gaan andere relaties aan, veranderen van opleiding en werk, enzovoort. Jongeren zijn in deze fase extra kwetsbaar voor het ontwikkelen van psychische problemen. Het is belangrijk om de veranderingen in een vroeg stadium (vanaf 16 jaar) voor te bereiden. Dit kan alleen samen met de jongeren, waarbij indien mogelijk ook de ouders worden betrokken.

>> Kennisdossier Jongvolwassenen (Transitiepsychiatrie 18-/18+)
>> E-learning Transitiecoach LVB
>> Generieke module Psychische klachten in de kindertijd (voor een uitgebreidere opsomming van beschermende en risicofactoren)

>> Rondom Jong – preventie van depressie bij jongeren
Rondom Jong is een wegwijzer voor het versterken van depressiepreventie rond jongeren. De reis van de jongere die te maken kan krijgen met klachten van depressie staat centraal. In de reis zijn stappen opgenomen die een jongere kan doorlopen bij depressie klachten, zoals het zoeken naar informatie over depressie op het internet, het volgen van een zelfhulpprogramma en de stap naar behandeling zetten. De wegwijzer is ontwikkeld door GGD GHOR Nederland, het Nederlands Centrum Jeugdgezondheid (NCJ) en het Trimbos-instituut.

>> STORM – preventie van depressie en suïcide bij adolescenten
Het STORM-project is er om somberheidsklachten bij middelbare scholieren vroegtijdig te signaleren en aan te pakken. Dit met als doel om depressie en zelfdoding onder jongeren te voorkomen. Het project stimuleert de ontwikkeling van veerkracht, positief zelfbeeld en weerbaarheid van jongeren. Het project STORM is een samenwerking tussen GGZ Oost Brabant, GGD, het Trimbos-Instituut, scholen voor voortgezet onderwijs, gemeenten en regionale ketenpartners.

>> Manifest 1001 kritieke dagen
De eerste 1001 dagen van een kind, van conceptie tot 2 jaar, zijn cruciaal voor zijn of haar verdere ontwikkeling. Daarom is juist in die periode informatie en begeleiding aan ouders en baby’s van groot belang. Een aantal samenwerkende partijen (DAIMH, NIP, NVO en babywerk) hebben het initiatief genomen om een manifest te maken over het belang van de eerste 1001 kritieke dagen van een kind. De doelstelling van de partijen is om de visie van 1001 kritieke dagen geïmplementeerd te krijgen in landelijk, regionaal en lokaal beleid en te stimuleren dat (wetenschappelijke) kennis en expertise wordt geïntegreerd in het dagelijks werk van professionals.

>> Platform integrale vroeghulp
Het Platform integrale vroeghulp deelt kennis en ervaring voor professionals, gemeenten en ouders. Iedereen die betrokken is bij integrale vroeghulp is welkom om op dit platform mee te praten, mee te denken en kennis te delen. Er zijn verschillende mogelijkheden om dit te doen; er kunnen discussies worden opgestart, een blog online geplaatst worden of persoonlijke verhalen gedeeld worden. Daarnaast is er een overlegorgaan waarin verschillende disciplines samen met ouders kunnen meedenken over een passend advies voor jonge kinderen, bij wie niet direct duidelijk is welke hulp en ondersteuning het beste past.

>> Jeugdpreventiewijzer
De Jeugdpreventiewijzer biedt een overzicht van alle veelbelovende en effectieve preventieprogramma’s die in de regio Amsterdam en Amstelland worden aangeboden. De preventiewijzer helpt bij het zoeken naar preventieprogramma’s passend bij de leefsituatie en de problemen van het kind. De Jeugdpreventiewijzer is een initiatief van de GGD Amsterdam. Hierin staan bijvoorbeeld programma’s als VRIENDEN, gericht op het voorkomen van angst- en depressiestoornissen bij kinderen, en Cool Little Kids, gericht op het verminderen van angstig en verlegen gedrag.

>> Hart & Ziel
Hart & Ziel is een methode om de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen te bevorderen. De leerkracht vult vragenlijsten in om het algemeen welbevinden en de sociale veiligheid in kaart te brengen. Op deze manier worden sociaal-emotionele problemen op tijd gesignaleerd en kunnen kinderen passend begeleid en geholpen worden.

>> Grip op preventie
Grip op preventie is een magazine voor gemeenten over integraal werken aan welzijn en gezondheid. Zij krijgen toegang tot acht databases met mogelijkheden voor een effectieve lokale aanpak van gezondheidsproblemen. Het magazine zoomt in op een aantal handige tools die gemeenten direct kunnen gebruiken om meer te sturen op effectieve preventie: de toolkit Preventie in de wijk geeft handvatten en inspiratie om invulling te geven aan een integrale aanpak van preventie in de wijk.

>> Jeugdpreventie Amsterdam
De website van Jeugdpreventie Amsterdam biedt een overzicht van het preventieve ggz-aanbod voor kinderen, jongeren en ouders in Amsterdam. De website is een initiatief van de preventieafdelingen van Arkin Jeugd en Gezin en Prezens/GGZ inGeest.

>> Preventiemateriaal mensenhandel/loverboyproblematiek
Op de Wegwijzer mensenhandel is een actueel overzicht van preventieprogramma’s op het gebied van weerbaarheid, seksueel grensoverschrijdend gedrag en loverboyproblematiek beschikbaar.

>> Het IJslandse Preventiemodel
Om het middelengebruik terug te dringen, introduceerden de IJslanders in 1998 een nieuwe aanpak: het IJslandse preventiemodel. Het Trimbos-instituut en het NJi zijn in 2018 een leertraject gestart waarbij ze de komende drie jaar, samen met zes gemeenten, deze aanpak nader verkennen én toepassen in Nederland.

>> @ease
@ease is een laagdrempelige vorm van hulp voor jongeren van 12 tot 25 jaar met vragen over hun fysieke, mentale of sociale welzijn. Het aanbod is vrijblijvend, gratis en anoniem. Het preventieve aanbod kan jongeren helpen om het hoofd te kunnen bieden aan problemen. Bij @ease werken vrijwilligers. De problemen kunnen zo groot zijn, dat er misschien meer hulp nodig is. Er is altijd een zorgprofessional (bijvoorbeeld een psycholoog of jeugdarts) aanwezig om samen te kijken hoe de jongere het beste verder geholpen kan worden.

>> Baby Extra
Baby Extra biedt hulp gericht aan aanstaande ouders en aan ouders met een baby (tot 1 jaar) en richt zich op het bevorderen van het contact tussen (aanstaande) ouders en hun baby. Zo wordt een gezonde ontwikkeling van en veilige hechting met de baby mogelijk. Het belangrijkste doel van Baby Extra is om hechtingsproblemen te voorkomen. Regionaal expertisecentrum Baby Extra is opgezet door GGzE, Combinatie Jeugdzorg en ZuidZorg. Het team van Baby Extra werkt samen met zorg- en hulpverlenende organisaties in de regio Zuidoost-Brabant.

>> Thrive Amsterdam Mentaal Gezond
Thrive Amsterdam Mentaal Gezond is een sociale beweging die de mentale gezondheid en veerkracht van alle Amsterdammers wil bevorderen door Amsterdammers en organisaties aan elkaar te verbinden, zodat ze van elkaar leren, elkaar inspireren en aanmoedigen.

>> Mental Health First Aid
Mental health first aid is een psycho-educatie programma gericht op het herkennen van psychische problemen bij anderen. Daarmee draagt het programma bij aan vroegsignalering, vroege interventie en destigmatisering van mensen met psychische aandoeningen. Naast de standaard MHFA is er ook een cursus Jeugd MHFA beschikbaar, voor volwassenen die kinderen of jongeren begeleiden of ondersteunen.

>> Kennisdossier Suïcidepreventie bij jongeren
Dit dossier van het Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie deelt kennis over bijvoorbeeld de laatste inzichten over suïcidepreventie. Daarnaast staan er video’s in het dossier waarin jeugdhulpprofessionals, onderzoekers en ervaringsdeskundigen hun visie op en inzicht geven in vijf actuele onderwerpen binnen dit thema.

>> Kennisdossier Signalering en triage
Goede signalering en triage is essentieel om te zorgen dat kinderen tijdig, maar niet onnodig worden doorverwezen naar de specialistische jeugd-ggz. De juiste kennis in huis hebben is daarom belangrijk, net als nauwe verbondenheid met kind, ouders, collega’s en externe partners. Instrumenten zoals vragenlijsten kunnen het proces ondersteunen, mits ze met een helder doel en plan worden ingezet. Dit kennisdossier beschrijft de belangrijkste elementen voor doeltreffende signalering en triage.

>> Kennisdossier Jeugd-ggz voor slachtoffers van loverboys
Het kennisdossier Jeugd-ggz voor slachtoffers van loverboys geeft informatie over de achtergrond en aanpak van loverboyproblematiek en de preventie hiervan. Preventieproducten die in de afgelopen jaren zijn ontwikkeld, zijn te vinden in het kennisdossier.

>> Generieke module Psychische klachten in de kindertijd
De generieke module Psychische klachten gaat in op psychische klachten bij kinderen en jongeren tot 23 jaar. Hierin worden de volgende richtlijnen genoemd die aandacht besteden aan onder andere preventie van psychische klachten in de kindertijd: Richtlijn Problematische gehechtheid, Richtlijn Psychosociale problemen, Richtlijn Pesten en Richtlijn Middelengebruik.

>> Essay Tijdig en doordacht – over preventie bij maatschappelijke opgaven en de rol van gemeenten
Dit essay van Dr. R. Janssens (werkzaam voor de VNG) gaat in op de waarde van preventie en illustratieve voorbeelden daarvan, en op de prijs en mogelijke perverse effecten van preventie.

>> Nationaal Preventieakkoord
In het Nationaal Preventieakkoord staan afspraken tussen meer dan 70 verschillende organisaties over roken, overgewicht en problematisch alcoholgebruik. Door deze drie onderwerpen aan te pakken, kan de gezondheid van heel veel Nederlanders verbeteren.

>> Kennisdossier Voortijdig schoolverlaten en verzuim – Aanpak en preventie
Het kennisdossier Voortijdig schoolverlaten en verzuim van het Nederlands Jeugdinstituut geeft informatie over hoe voorkomen kan worden dat leerlingen zonder onderwijs thuis komen te zitten. Hierin worden preventieactiviteiten besproken en werkzame factoren gedeeld.

>> Databank Effectieve Jeugdinterventies van het NJi
De databank Effectieve Jeugdinterventies bevat 233 programma’s voor hulp bij opgroeien en opvoeden. Deze interventies zijn door een onafhankelijke erkenningscommissie beoordeeld. In de database kan men zoeken op ‘preventie van problemen’ (136 resultaten in totaal).

>> ZonMw: Preventie van psychische aandoeningen
Binnen het programma Preventie van psychische aandoeningen lopen verschillende onderzoeken over bijvoorbeeld suïcidepreventie, het voorkomen van depressie bij jongeren en het voorkomen van mentale problemen bij mbo-studenten.

>> Onderzoeksagenda Suïcidepreventie ZonMW 2016-2020
Naar aanleiding van de stijging van het aantal suïcides in Nederland lanceerde de Minister van Volksgezondheid Welzijn en Sport een Landelijke Agenda Suïcidepreventie in samenspraak met het veld. Geconstateerd wordt dat er behoefte is aan kennis om preventieve maatregelen te onderbouwen, kennis over betere zorg en interventies en over implementatie van kennis in de praktijk van de hulpverlening.

>> Meerjarenprogramma Depressiepreventie
Het meerjarenprogramma zet in op afname van het aantal mensen met depressieve klachten in de hoog risico groepen. Via een levensloopbenadering wordt er een sluitende keten gevormd van signaleren, bespreken, verwijzen/toeleiden en uitvoeren van interventies van nulde tot tweedelijn.

>> Onderzoek Depressiepreventie in publieke gezondheidszorg en sociaal domein
Het Trimbos-instituut heeft onderzoek gedaan naar wat het aanbod is als het gaat om depressiepreventie en wat werkt. De factsheet beschrijft de resultaten van een inventarisatie naar de activiteiten op het gebied van depressiepreventie in het sociaal domein en publieke gezondheidszorg in Nederland. Dit onderzoek ondersteunt het Meerjarenprogramma Depressiepreventie (zie hierboven).

>> Kennisconsortium Destigmatisering en sociale inclusie
Sociale inclusie werkt destigmatiserend en preventief voor verergering van psychische klachten. Het gevoel buitengesloten te worden vanwege een psychische aandoening leidt tot angst en onzekerheid, wat het extra moeilijk maakt om problemen bespreekbaar te maken en hiervoor hulp te vragen. Dit Kennisconsortium heeft onder andere een Werkgroep Jeugd en ontwikkelt, bundelt en past wetenschappelijke kennis toe over effectieve destigmatisering en sociale inclusie.

>> Landelijk platform KOPP/KOV (Kinderen van Ouders met Psychische of Verslavingsproblemen)
KOPP/KOV-kinderen lopen een groter risico om vroeg of laat psychische problemen en/of een gameverslaving te krijgen dan kinderen van ouders zonder psychische en/of verslavingsproblemen. Het landelijk platform KOPP/KOV heeft onder andere als doel om te zorgen voor de ontwikkeling van gestandaardiseerde preventieproducten. Het platform is open voor alle stakeholders die een rol hebben in het signaleren en ondersteunen van de KOP/KOV-doelgroep, zoals bijvoorbeeld zorgprofessionals, gemeenten en onderwijsprofessionals.

>> Netwerk cultuursensitief werken
Het netwerk cultuursensitief werken kan ingeroepen worden voor advies bij een specifieke casus, een gebeurtenis of in het algemeen, wanneer culturele aspecten een rol spelen of vermoed worden. Daarnaast adviseert het netwerk directie en management bij ontwikkeling en implementatie van beleid gericht op cultuursensitief werken binnen een organisatie, bij het vertalen hiervan naar diensten, producten of werkwijzen en bij de interculturele competentieontwikkeling van het personeel.